م.سلیمانی.

در سال‌های اخیر، هوش مصنوعی در ایران به سرعت رشد کرده و به یکی از حوزه‌های مهم تحقیقاتی و صنعتی تبدیل شده است. دانشگاه‌ها، استارتاپ‌ها، شرکت‌های فناوری و حتی دولت ایران در این زمینه فعالیت‌های متعددی دارند که هرکدام از آن‌ها به نوعی به پیشرفت و توسعه هوش مصنوعی در کشور کمک کرده‌اند.

به گزارش پایگاه خبری خبر روزانه – تیم‌های مختلف ایرانی نیز که در حوزه ساخت تجهیزات کامپیوتری یا ماشین‌آلات صنعتی فعالیت می‌کردند، با دستیابی به این الگوریتم‌ها و حتی ساخت و کشف الگوریتم‌های جدید، هوش مصنوعی ایرانی خلق کردند. هوش مصنوعی ایرانی حدالامکان بومی سازی شده هستند و داده‌هایشان منطبق بر داده‌های داخل کشور هست که این مورد نیز توسعه داده شده است.

Nature Index  یک پایگاه داده در زمینه رتبه‌بندی کشورها در حوزه هوش مصنوعی است. این منبع، کشورها را بر اساس مقالات تحقیقی منتشر شده در ۸۲ مجله علوم طبیعی با کیفیت که توسط یک گروه مستقل از محققان انتخاب می‌شوند، دنبال می‌کند.

بر اساس گزارش منتشر شده توسط دانشگاه تهران، در رتبه‌بندی Nature Index، ایران با انتشار ۳۰۲۲۱ مقاله در حوزه هوش مصنوعی، در بین کشورهای برتر این حوزه جایگاه سیزدهم را در اختیار دارد.

علاوه بر این، طبق رتبه‌بندی SCImago که در سال ۲۰۲۰ انجام شده، ایران در رتبه پانزدهم جهان و رتبه اول در غرب آسیا در زمینه هوش مصنوعی قرار گرفته است.

بسیاری از دانشگاه‌های بزرگ کشور نیز که روی هوش مصنوعی ایرانی فعالیت می‌کنند، رتبه‌های جهانی بسیار خوبی کسب کرده‌اند. به عنوان مثال، در جدول برترین سازمان‌های پژوهشی در زمینه هوش مصنوعی، دانشگاه تهران رتبه ۵۹ را در بین ۱۰۰ موسسه برتر در اختیار گرفته است.

باید به این نکته هم اشاره کنیم که ایران در رشته مهندسی برق و الکترونیک، که بخشی از هوش مصنوعی است رتبه پانزدهم جهان و رتبه اول غرب آسیا را در اختیار دارد.

طبق رتبه‌بندی CSRankings نیز در سال ۲۰۲۱ – ۲۰۲۲، دانشگاه صنعتی شریف، موسسه تحقیقات علوم بنیادی IPM و دانشگاه علم و صنعت ایران در بین ۱۰۰ موسسه برتر آسیا که بر روی هوش مصنوعی فعالیت می‌کنند، قرار گرفته‌اند.

در دانشگاه‌های ایران، تحقیقات در حوزه هوش مصنوعی به عنوان یکی از حوزه‌های پیشرفته علمی و فناورانه مورد توجه قرار گرفته است. این حوزه شامل مطالعات گسترده‌ای در زمینه‌های مختلف از جمله یادگیری ماشینی، پردازش زبان طبیعی، رباتیک، شبکه‌های عصبی و سیستم‌های چند عاملی می‌باشد. تحقیقات انجام شده توسط پژوهشگران و دانشجویان دانشگاه‌های مختلف، نشان دهنده پیشرفت‌های قابل توجه در این حوزه و تأثیرگذاری آن بر فناوری‌های نوین و صنایع مختلف است.

در بخش هوش مصنوعی بیشترین تولیدات علمی ایران مربوط به دانشگاه‌های تهران، تبریز و صنعتی امیرکبیر بوده، در رایانش بصری و پردازش زبان طبیعی، بیشترین تولیدات علمی مربوط به دانشگاه‌های تهران، صنعتی امیرکبیر و صنعتی شریف است، در یادگیری ماشینی، دانشگاه تهران، دانشگاه صنعتی امیرکبیر و دانشگاه تربیت مدرس پیشتازند، در رشته رباتیک بیشترین تولیدات را دانشگاه‌های تهران، صنعتی شریف و صنعتی امیرکبیر دارند، بیشترین تولیدات حوزه شبکه‌های عصبی را پژوهشگران دانشگاه تهران، دانشگاه تبریز و دانشگاه علم و صنعت ایران و در سیستم‌های چند عاملی، دانشگاه‌های صنعتی امیرکبیر، علم و صنعت ایران و دانشگاه تهران بیشترین تولیدات را داشته‌اند.

تولید سیستم تشخیص سرطان سینه در دانشگاه علوم پزشکی ایران با استفاده از هوش مصنوعی نماد پیشرفت مراکز دانشگاهی در زمینه هوش مصنوعی می‌باشد. این سیستم با دقت بالا به تشخیص به موقع سرطان کمک می کند و با استفاده از الگوریتم‌های یادگیری عمیق، قادر به تحلیل تصاویر ماموگرافی از بیماران است و می‌تواند نقاط مشکوک به سرطان را به صورت خودکار شناسایی کرده و به پزشکان کمک کند تا تصاویر را بررسی و تشخیص دقیق‌تری ارائه دهند. این نوع فناوری‌ها بهبود قابل توجهی در تشخیص زودهنگام سرطان و در نتیجه درمان بهتر بیماران داشته است و در حداقل، به زندگی بسیاری از بیماران کمک کرده است.

یکی دیگر از پیشتازان در این عرصه، دانشگاه صنعتی شریف است. این دانشگاه با ایجاد مرکز تحقیقات هوش مصنوعی و رباتیک، تمرکز خود را بر موضوعات متنوعی همچون یادگیری عمیق، پردازش زبان طبیعی و بینایی ماشین قرار داده است. در یکی از پروژه‌های تحقیقاتی این مرکز، تیمی از پژوهشگران مشغول توسعه مدل‌های ترجمه ماشینی هستند که می‌توانند متون فارسی را به زبان‌های دیگر و بالعکس ترجمه کنند. این مدل‌ها با استفاده از تکنیک‌های یادگیری عمیق، قادر به تحلیل و درک معنای جملات هستند و ترجمه‌هایی با دقت و کیفیت بالا ارائه می‌دهند. این نوع تحقیقات نه تنها به بهبود فناوری‌های موجود کمک می‌کند، بلکه می‌تواند کاربردهای متنوعی در صنعت و خدمات مختلف داشته باشد.

علاوه بر دانشگاه‌ها، استارتاپ‌ها و شرکت‌های فناوری نیز نقش مهمی در توسعه هوش مصنوعی در ایران دارند.

شرکت دانش‌بنیان هوش داده مهتاب با نام تجاری دیتامون (DataMoon)  از سال ۱۳۹۷ به صورت رسمی کار خود را در حوزه هوش مصنوعی آغاز کرده است. این شرکت در حوزه تولید نرم‌افزارهای مبتنی بر هوش مصنوعی فعال است و نرم‌افزارهای پلاک‌خوان به نام خودنگار، تشخیص چهره به نام رخ‌نگار و تشخیص کد کانتینر به نام کدنگار را توسعه داده است. این محصولات توانایی شناسایی و تشخیص پلاک خودروها، چهره‌ها و کدهای کانتینر را با دقت بالا دارند. دیتامون با بهره‌گیری از تکنولوژی‌های پیشرفته و تیم متخصص، به دنبال ارائه راه‌حل‌های هوشمند و کارآمد در زمینه‌های مختلف بوده و بهبود فرآیندها و افزایش دقت در تشخیص‌ها را هدف قرار داده است.

کافه بازار، یکی دیگر از شرکت‌های برجسته در ایران، از هوش مصنوعی برای بهبود تجربه کاربران استفاده می‌کند. این شرکت از سیستم‌های تحلیل رفتار کاربران بهره می‌برد تا پیشنهادات شخصی‌سازی شده‌ای به آن‌ها ارائه دهد. به عنوان مثال، این سیستم بر اساس تعاملات کاربران با اپلیکیشن‌ها و تاریخچه دانلودها، اپلیکیشن‌هایی که احتمالاً برای کاربران جذاب خواهند بود را پیشنهاد می‌دهد. این نوع استفاده از هوش مصنوعی نه تنها به افزایش رضایت کاربران کمک می‌کند، بلکه می‌تواند به بهبود کسب‌وکار شرکت‌ها نیز منجر شود.

دیجی‌کالا نیز از الگوریتم‌های توصیه‌گر برای پیشنهاد محصولات به کاربران بر اساس تاریخچه خرید و علاقه‌مندی‌های آن‌ها استفاده می‌کند. این سیستم‌ها با تحلیل داده‌های کاربران، مانند خریدهای گذشته و مرور کالاهای مختلف، محصولات مرتبط و مورد علاقه آن‌ها را شناسایی و پیشنهاد می‌دهند. اگر کاربری قبلاً چندین بار لوازم الکترونیکی مانند گوشی و لپ‌تاپ خریداری کرده باشد، الگوریتم‌های توصیه‌گر محصولات مشابه یا لوازم جانبی مربوط به این دستگاه‌ها را به او پیشنهاد می‌دهند.

این فناوری می‌تواند تجربه خرید آنلاین را بهبود بخشد و فروش شرکت‌ها را افزایش دهد. به عنوان مثال، اگر کاربری قبلاً یک دوربین دیجیتال خریداری کرده باشد، سیستم می‌تواند به او لنزهای جدید، کارت‌های حافظه و سایر لوازم جانبی مرتبط را پیشنهاد دهد که این نه تنها نیازهای کاربر را بهتر برآورده می‌کند، بلکه فروش محصولات را نیز افزایش می‌دهد.

علاوه بر این، با استفاده از کامنت‌های ثبت‌شده برای یک محصول، می‌توان نقاط قوت و ضعف آن را استخراج و توصیه‌ای برای خرید یا نخریدن ارائه کرد. اگر کاربران متعددی در کامنت‌های خود به کیفیت بالای دوربین یک گوشی هوشمند اشاره کرده‌اند ولی از عمر کوتاه باتری آن ناراضی بوده‌اند، سیستم می‌تواند این اطلاعات را تحلیل کرده و به کاربرانی که به دوربین خوب اهمیت می‌دهند، آن گوشی را پیشنهاد دهد و در عین حال به آن‌ها درباره عمر باتری هشدار دهد.

همچنین اطلاعات برگرفته از کاربران در قالب کامنت‌ها، که حجم بالایی نیز دارند، در بخش‌های مختلفی مانند نظرات، پیشنهاد به کاربران دیگر و رتبه‌بندی محصولات استفاده می‌شود. در بخش نظرات، کاربران می‌توانند تجربه‌های خود را به اشتراک بگذارند و به دیگران کمک کنند تا انتخاب بهتری داشته باشند. در ضمن سیستم می‌تواند بر اساس کامنت‌های مثبت یا منفی کاربران، محصولاتی را به سایر کاربران پیشنهاد دهد یا از آن‌ها برحذر دارد.

استفاده از هوش مصنوعی علاوه بر کاهش بار عملیاتی کنترل کامنت‌ها، در آینده می‌تواند معنای کامنت‌های ثبت‌شده را استخراج کند. مثلا درباره‌ی یک گوشی هوشمند، احتمالاً کامنت‌هایی درباره‌ی ماژول‌های مختلف نظیر باتری، دوربین و سایر اجزا همراه با نقد عملکرد هر یک از این ماژول‌ها شامل نکات مثبت و منفی ثبت شده است. هوش مصنوعی پس از تحلیل کامنت‌ها، می‌تواند توصیه‌ای برای خریدن یا نخریدن محصول را به‌صورت خلاصه به کاربران نمایش دهد. همچنین این سیستم می‌تواند از انتشار کامنت‌های غیر واقعی جلوگیری کند، که این امر به ایجاد یک بستر قابل اعتمادتر برای تبادل نظر کاربران کمک می‌کند.

به طور کلی، این فناوری‌ها باعث بهبود تجربه خرید آنلاین و افزایش فروش شرکت‌ها می‌شود، زیرا کاربران پیشنهادات دقیق‌تر و متناسب‌تری دریافت می‌کنند و می‌توانند به نظرات سایر کاربران اعتماد بیشتری داشته باشند.

یکی از حوزه‌های مهم هوش مصنوعی در ایران، پردازش زبان فارسی است. چندین گروه تحقیقاتی و استارتاپ در ایران بر روی توسعه سیستم‌های ترجمه ماشینی برای زبان فارسی کار می‌کنند. به عنوان مثال، یک پروژه مهم شامل توسعه یک مترجم ماشینی است که می‌تواند متون فارسی را به انگلیسی و بالعکس ترجمه کند. همچنین، شرکت‌ها و مراکز تحقیقاتی در حال توسعه سیستم‌های پاسخگویی هوشمند هستند که می‌توانند به سوالات کاربران به زبان فارسی پاسخ دهند. به عنوان مثال، یک سیستم پاسخگویی هوشمند برای خدمات مشتریان که می‌تواند به سوالات متداول در مورد محصولات و خدمات پاسخ دهد، می‌تواند تجربه کاربری را بهبود بخشد و کارایی خدمات مشتریان را افزایش دهد.

سیستم‌های تشخیص چهره نیز یکی دیگر از حوزه‌های مهم هوش مصنوعی در ایران است. در برخی از سازمان‌ها و نهادهای امنیتی از سیستم‌های تشخیص چهره برای شناسایی افراد استفاده می‌شود. این سیستم‌ها معمولاً با استفاده از تکنیک‌های یادگیری عمیق توسعه یافته‌اند و می‌توانند چهره افراد را با دقت بالا تشخیص دهند. در یک پروژه تجاری، از سیستم تشخیص چهره برای کنترل دسترسی به ساختمان‌ها و اماکن حساس استفاده می‌شود. این سیستم می‌تواند افراد مجاز را شناسایی کرده و دسترسی آن‌ها را به صورت خودکار فراهم کند.

پزشکی هوشمند نیز یکی از کاربردهای مهم هوش مصنوعی در ایران است. استفاده از هوش مصنوعی در پزشکی شامل تحلیل تصاویر پزشکی برای تشخیص بیماری‌ها و پیش‌بینی خطرات سلامتی است. یک پروژه تحقیقاتی در حال توسعه سیستمی است که می‌تواند تصاویر رادیولوژی را تحلیل کرده و نشانه‌های اولیه سرطان را شناسایی کند. همچنین، سیستم‌های هوشمند می‌توانند به پزشکان در تصمیم‌گیری‌های بالینی کمک کنند. همچنین بر اساس تاریخچه پزشکی بیمار و داده‌های جدید، پیشنهاداتی برای درمان ارائه دهد.

در سال 1399، شرکت ایرانی “دانش پژوهان هوشمند” ابزاری با نام “Dermatology AI” را معرفی کرد که با استفاده از شبکه‌های عصبی، به تشخیص بیماری‌های پوستی کمک می‌کند. این ابزار، از تصاویر بیماران برای تشخیص بیماری‌های پوستی مانند: جوش‌های آکنه‌ای، پسوریازیس، رزا و سرطان پوست استفاده می‌کند و به دقت بالایی در تشخیص بیماری‌های پوستی دست می‌یابد.

کنفرانس‌ها و رویدادهای علمی فرصت‌های بسیاری را برای تبادل دانش، تجربه و همکاری علمی فراهم می‌کنند. این رویدادها نقطه عطفی بین محققان، دانشجویان، صنعتگران و علاقه‌مندان به حوزه‌های مختلف علمی و فناوری است که به اشتراک گذاری ایده‌ها، پژوهش‌ها و نتایج تحقیقات خود را تسهیل می‌دهد. به عنوان یکی از مهمترین رویدادهای علمی در ایران، کنفرانس ملی هوش مصنوعی و رباتیک هر سال با استقبال فراوانی از اعضای جامعه علمی و فناوری برگزار می‌شود. این کنفرانس به عنوان پل ارتباطی برای ارائه و بحث در مورد آخرین دستاوردها، رویکردها و تکنولوژی‌های پیشرفته در حوزه هوش مصنوعی و رباتیک شناخته می‌شود.

حضور در اینگونه کنفرانس‌ها به محققان امکان می‌دهد تا بهترین راهکارهای خود را برای حل مسائل پیچیده در این حوزه‌ها ارائه دهند و با همکاران و همراهان پتانسیل بالقوه در این زمینه را برای همکاری در آینده بررسی کنند. در یکی از جلسات اخیر این کنفرانس، یک تحقیق در زمینه توسعه الگوریتم‌های یادگیری عمیق برای تشخیص چهره وارد مرحله ارائه و بررسی شد. این نوع پژوهش‌ها می‌توانند به پیشرفت و بهبود فناوری‌های امنیتی و شناسایی چهره در سیستم‌های مختلف کمک کنند و در نتیجه، به ارتقای امنیت و بهره‌وری سیستم‌های اینترنت اشیاء و سایر نیازهای فناورانه کمک کنند.

با وجود پیشرفت‌ها، توسعه هوش مصنوعی در ایران با چالش‌هایی نیز مواجه است. تحریم‌های بین‌المللی دسترسی به فناوری‌های پیشرفته و همکاری‌های بین‌المللی را محدود کرده‌اند. این موضوع به ویژه در زمینه تهیه سخت‌افزارهای پیشرفته و دسترسی به ابزارها و نرم‌افزارهای تخصصی هوش مصنوعی مشکل‌ساز است. با این حال، محققان و شرکت‌های ایرانی تلاش کرده‌اند با استفاده از راهکارهای جایگزین و توسعه فناوری‌های بومی، بر این محدودیت‌ها غلبه کنند. به همین منظور  برخی از دانشگاه‌ها و شرکت‌ها به توسعه ابزارهای داخلی برای پردازش زبان فارسی پرداخته‌اند.

محدودیت‌های زیرساختی از جمله دسترسی به اینترنت پرسرعت و سرورهای قدرتمند نیز توسعه هوش مصنوعی را کند می‌کند. برخی از پروژه‌های هوش مصنوعی نیاز به قدرت محاسباتی بالا دارند که دسترسی به آن در ایران ممکن است مشکل باشد. با این حال، دولت و شرکت‌های خصوصی در تلاش هستند تا با بهبود زیرساخت‌های فناوری اطلاعات و افزایش سرمایه‌گذاری در این حوزه، این محدودیت‌ها را کاهش دهند. به همین منظور پروژه‌های توسعه دیتاسنترهای بومی در حال انجام است تا نیازهای محاسباتی پروژه‌های هوش مصنوعی تامین شود.

در مجموع، هوش مصنوعی در ایران با وجود چالش‌ها و محدودیت‌ها، پتانسیل بالایی برای رشد و توسعه دارد. پیشرفت‌های علمی، فعالیت‌های استارتاپی و پروژه‌های ملی و دولتی همگی نشان‌دهنده تعهد و علاقه به پیشبرد این حوزه در کشور هستند. با توجه به این تلاش‌ها، آینده روشنی برای هوش مصنوعی در ایران متصور است و انتظار می‌رود که این حوزه به یکی از اصلی‌ترین محورهای توسعه فناوری در کشور تبدیل شود.

م.سلیمانی